“Ik heb problemen met de woorden ‘wat’ en ‘dat’ in zinnen als: het genre boeken wat/dat ik graag lees. Ik zou ‘dat’ gebruiken, maar ik hoor dikwijls ‘wat’. Bestaat daar een regel voor?” Ja zeker. Daar gaat ie.

Na ‘alles’, ‘al’, ‘veel’, ‘iets’ en ‘niets’ zeg je ‘wat’. Gooi iets wat je kunt gebruiken, nooit weg. En denk goed na, want alles wat je zegt, kan tegen je gebruikt worden.

Je zegt ook ‘wat’ als het terugslaat op een hele zin. Sabena begint langzamerhand naar een nieuwe partner uit te kijken, wat helemaal niet zo gek is.

Na een zelfstandig gebruikte overtreffende trap zeg je ‘wat’. Geloof me, dat is het mooiste wat ooit iemand tegen me gezegd heeft. Volgt er een zelfstandig naamwoord op de overtreffende trap, dan zeg je ‘dat’. Al is dat het stomste argument dat ik ooit gehoord heb.

Je zegt ‘wat’ als je het kunt vervangen door ‘datgene dat’. Technisch gezegd: als het antecedent in het voornaamwoord begrepen is. Met een simpel voorbeeld: Ik herhaal wat ik daarnet gezegd heb.

Na een telwoord dat onbepaald gebruikt wordt, zeg je ‘wat’. Wat is het eerste wat je in zo’n geval moet doen? Als het telwoord naar een bepaald antecedent verwijst, zeg je ‘dat’. Ik heb twee boeken van hem gelezen. Zijn eerste, dat ik helemaal niet goed vond, heeft wekenlang op mijn nachttafeltje gelegen.

Na elk ander antecedent dat geen specifieke dingen aanduidt, gebruik je ‘wat’. Al het mooie wat we samen hadden opgebouwd, is verloren gegaan. Maar gelukkig konden we nog genieten van al het goede wat het Oosten ons te bieden had.

Samengevat: je gebruikt ‘wat’ als je het antecedent niet zo makkelijk met een concreet woord kunt aanvullen. Dat is het mooiste (??) wat iemand tegen me gezegd heeft. Wat is het eerste (??) wat je in zo’n geval moet doen? Maar: zijn eerste (boek), dat ik helemaal niet goed vond …

Moeilijk, zeg je? Misschien wel. Maar in de spreektaal kun je naar elk onzijdig woord verwijzen met ‘wat’: het boek wat zij mij gegeven heeft. Makkelijk zat. Maar denk erom: in de schrijftaal staat het nogal slordig en in ‘Tien voor taal’ keuren ze het af. Heb ik zelf ervaren.