Een aandachtige en kritische lezer meldt dat er een onnauwkeurigheid in het taalstukje over ‘zo’n’ en ‘zulk’ staat: “In uw rubriek stelt u dat ‘een’ niet kan gebruikt worden voor woorden als pijn en liefde. Mijn ervaring leert me echter dat dit gemakkelijk kan in zinnen als: een grote liefde … of een stille pijn die … Dus zou ‘zo’n’ ook kunnen bij deze woorden?
Het verhaal is inderdaad niet zo eenvoudig als uit het stukje kan blijken. Een woord dat in de regel niet-telbaar is, kan wel met ‘een’ gecombineerd worden als er een nadere bepaling bij staat. ‘Vrijgevigheid’ is niet-telbaar (‘twee vrijgevigheden’ kan niet) en je kunt niet zonder meer ‘een vrijgevigheid’ zeggen. Maar je kunt wel zeggen: ‘een ongekende vrijgevigheid’, of ‘een vrijgevigheid die aan het oneindige grenst’. Een mens kan ‘pijn’ hebben (geen ‘pijnen’), maar wel ‘helse pijnen’ (met bepaling) doorstaan.
Een niet-telbaar abstract woord kan ook overdrachtelijk worden gebruikt. Neem ‘liefde’ in het voorbeeld hierboven. ‘Liefde’ hoeft niet het gevoel aan te duiden. Er kan ook het voorwerp of de persoon mee bedoeld zijn waarop dat gevoel gericht is. Dan is het woord telbaar: de liefdes in iemands leven. Bij zo’n meervoud hoort uiteraard ‘zulke’.
Maar kan nu ook ‘zo’n grote liefde’? Ja en nee. ‘Zulke grote liefde’ betekent wat anders dan ‘zo’n grote liefde’. ‘Zulke’ beklemtoont de aard van de liefde en is synoniem met ‘dergelijke’. ‘Zo’n’ versterkt het adjectief en is in dit geval synoniem met ‘erg’. Of het verwijst naar een persoon: zo’n eerste liefde heeft iets bijzonders.
Net zo met ‘pijn’. ‘Zulke pijn’ betekent pijn van die aard: stekende pijn, kloppende pijn, doffe pijn. ‘Zo’n pijn’ betekent erge pijn: zijn rug deed zo’n (hevige) pijn dat hij niet kon blijven liggen.
En om het helemaal ingewikkeld te maken: in archaïsche taal kun je in plaats van ‘zo’n’ ook ‘zulk een’ zeggen. Wie heeft ooit beweerd dat Nederlands makkelijk is?